Wypalenie zawodowe - źródła, przebieg, skutki

Wypalenie zawodowe występuje w każdym zawodzie, ale nie jest określeniem pochodzącym z jednej konkretnej teorii psychologicznej. Problem ten jest bardzo złożony, dlatego nie stworzono jeszcze wspólnego modelu opisującego precyzyjnie wypalenie zawodowe. Mimo to, naukowcy od 50 lat dostarczają dowody empiryczne potwierdzające istnienie tego zjawiska. Czym jest i jakie ma skutki?

Wypalenie zawodowe – czym jest?

Wypalenie zawodowe jest syndromem wynikającym z długotrwałego stresu w pracy, z którym pracownik nie jest w stanie skutecznie sobie poradzić. Samo określenie "wypalenie zawodowe" nawiązuje do metafory wypalonej świecy lub ogniska. Odnosi się do sytuacji, gdzie "wypalenie" oddaje stan wyczerpania fizycznego i psychicznego oraz zniechęcenie pracownika do swoich zadań, klientów i/lub podopiecznych. Skutki tego stanu są odczuwalne dla osoby przechodzącej przez wypalenie, jak i dla ludzi z nią współpracujących.

Przyczyny wypalenia zawodowego

Przyczyny wypalenia zawodowego można zlokalizować na trzech głównych płaszczyznach: indywidualnej, interpersonalnej i organizacyjnej.

Indywidualne

Te przyczyny związane są zarówno z cechami psychicznymi jednostki, jak i jej kompetencjami.

Do czynników psychicznych zaliczają się na przykład:

• słabe poczucie własnej wartości,
• wysoka reaktywność,
• niepewność i chwiejność emocjonalna,
• słaba identyfikacja z własną tożsamością.

Często towarzyszą im sztywność i niska tolerancja na odmienność, uzależnienie od opinii innych ("co ludzie powiedzą?") oraz niedostateczna autonomia. Osoby ze zwiększonym ryzykiem wypalenia zawodowego mogą również wykazywać bierność lub tendencje do perfekcjonizmu.

Kolejnym czynnikiem jest zewnętrzne ulokowanie poczucia kontroli. Takie osoby wierzą, iż ich życie jest kontrolowane przez czynniki zewnętrzne, a nie przez ich własne działania.

Jeśli chodzi o kompetencje i umiejętności jednostki, kluczowe przyczyny to:

• niedostateczne przygotowanie, brak właściwych kompetencji zawodowych,
• przekonanie, że nie potrafi się sprostać wymaganiom pracy.

Dodatkowo idealistyczne podejście do pracy oraz słabo rozwinięte tzw. umiejętności miękkie (komunikacja) mogą znacząco zwiększyć ryzyko wypalenia zawodowego.

Interpersonalne powody wypalenia

To wszystkie czynniki związane z relacjami w miejscu pracy. Obejmują:

• brak zaufania w miejscu pracy,
• brak szacunku,
• niewłaściwą komunikację,
• konflikty wewnątrz zespołu,
• niezdrową (wrogą) rywalizację,
• mobbing i inne formy agresji werbalnej.

Wszystkie te elementy przyczyniają się do pogorszenia relacji w miejscu pracy, co z kolei prowadzi do zwiększenia poziomu stresu i napięcia, które stają się kolejnymi stresorami prowadzącymi do wypalenia.

Organizacyjne przyczyny wypalenia zawodowego

To najczęściej stresory związane z obciążeniami zawodowymi oraz niejednoznacznością zadań. Trudne warunki pracy, np.:

• pośpiech,
• nadmierna kontrola,
• przeciążenia ilościowe i jakościowe,
• niedostateczna pomoc,
• autokratyczny sposób zarządzania,
• poniżanie, lekceważenie i ignorowanie opinii pracownika,
• dodatkowo zwiększają poziom stresu. Brak możliwości awansu i perspektyw zawodowych, a także konflikt ról zawodowych i rodzinnych to kolejne istotne czynniki organizacyjne prowadzące do wypalenia.

Objawy syndromu wypalenia zawodowego

Wypalenie zawodowe objawia się różnie i może obejmować zarówno symptomy fizyczne, emocjonalne, behawioralne, społeczne, jak i zawodowe. Warto zaznaczyć, że symptomy wypalenia mogą pokrywać się z objawami stresu wynikającego z innych trudnych sytuacji życiowych. Objawy zmieniają się również w zależności od etapów tego stanu. Najczęściej wyróżnia się dwie główne ścieżki przebiegu wypalenia zawodowego: aktywną (agresywną – osoba reaguje zwiększoną irytacją, "wyżywa się" na otoczeniu) i pasywną (ucieczkową – wypalony pracownik unika problemu, ogranicza aktywność zawodową do minimum).

Fizyczne objawy wypalenia

Obejmują przede wszystkim dotkliwe poczucie zmęczenia, które towarzyszy osobie niemal nieustannie. Często dochodzi do zaniedbywania aktywności fizycznej oraz zakłóceń snu, co dodatkowo pogarsza samopoczucie. Utrata wagi i zaburzenia apetytu, obniżenie potrzeb seksualnych oraz nadużywanie alkoholu, leków czy palenie tytoniu są również częstymi symptomami. Osoby z wypaleniem zawodowym mogą też częściej chorować, nie znajdując przy tym rozpoznawalnych przyczyn swoich dolegliwości.

Emocjonalne i behawioralne symptomy wypalenia

To na przykład trudności w relaksowaniu się oraz utrzymujące się zmęczenie psychiczne pracą, znużenie. Obniżony nastrój, stała obecność negatywnych postaw i myśli, a także długotrwałe resentymenty lub urazy wobec innych ludzi są charakterystyczne dla tego stanu. Regularnie występujące poczucie osamotnienia lub izolacji, nawracające lęki oraz poczucie braku celu, pustki czy huśtawka emocjonalna to kolejne objawy, które mogą towarzyszyć wypaleniu zawodowemu.

Symptomy wypalenia a sfera społeczna życia pracownika

Osoby z wypaleniem zawodowym mogą wykazywać obniżenie zainteresowania członkami rodziny, łatwiejsze wpadanie w irytację lub złość na bliskich oraz uchylanie się od obowiązków domowych. Spędzanie większej ilości czasu poza domem, opór przed wspólnym wypoczynkiem są również częstymi zachowaniami.

Symptomy związane z pracą to przede wszystkim utrata zapału oraz poczucie, że wciąż brakuje czasu na sprawy istotne. Osoby te mogą odczuwać niechęć i opór przed codziennym wyjściem do pracy, rosnące poczucie niekompetencji oraz narastające niezadowolenie z pracy. Utrzymująca się złość, żal oraz pielęgnowanie urazów do przełożonych, kolegów i współpracowników są również typowymi objawami. Może występować potrzeba skracania czasu pracy, trudności w wyrażaniu opinii i ocen, własnego zdania oraz przedmiotowe traktowanie swoich podopiecznych. Osoby te mogą również wykazywać niechęć do wprowadzania nowości i usprawnień w pracy oraz obniżenie identyfikacji ze swoją grupą zawodową. Trudności w zarządzaniu czasem pracy dopełniają ten obraz.

Dodatkowe symptomy

W sferze poznawczej wypalenie zawodowe może objawiać się sztywnością i schematycznością myślenia, trudnościami w podejmowaniu decyzji oraz poczuciem bycia złapanym w pułapkę. Jednym z istotnych objawów wypalenia zawodowego jest cynizm, który widoczny jest właśnie w tej sferze. Na poziomie interpersonalnym wypalenie objawia się zdehumanizowaną percepcją współpracowników, klientów czy pacjentów.

Etapy wypalenia

Opisywanie etapów wypalania się pracownika jest złożonym zadaniem, gdyż nie istnieje jeden schemat przebiegu tego procesu. Wypalenie zawodowe charakteryzuje się różnorodnymi symptomami, które mogą zmieniać się w zależności od fazy wypalenia i pokrywać się z objawami innych syndromów wywoływanych przez nadmierny stres. Mimo to, badacze na podstawie obserwacji i badań wyróżnili cztery etapy kariery, które często poprzedzają wypalenie zawodowe.

Etap 1: entuzjazm

Dotyczy pracowników na początku ich kariery zawodowej. Charakteryzuje się nasilonym idealizmem oraz licznymi zamierzeniami związanymi z pracą. Pracownicy w tej fazie mają zazwyczaj nierealistyczne oczekiwania i nadzieje. Są pełni energii, wyznaczają sobie trudne cele zawodowe i będą ciężko pracować oraz angażować się w różnorodne zadania. Praca staje się dla nich celem życia, a aktywność zawodowa pochłania większość ich czasu i energii, wykorzystując wszystkie zasoby fizyczne i psychiczne.

Etap 2: stagnacja

Często nazywana fazą „zawieszenia broni”. Początkowe maksymalistyczne oczekiwania konfrontowane są z rzeczywistością, co prowadzi do ich korekty i urealnienia. Pracownicy przestają poświęcać całe swoje życie zawodowej aktywności, rozsądniej gospodarują swoimi siłami i energią, wyraźniej oddzielają życie osobiste od zawodowego. Maleje tendencja do emocjonalnego przeżywania problemów zawodowych, a wzrasta koncentracja na własnych potrzebach i dążenie do ich zaspokojenia. Coraz większe znaczenie mają dla nich komfort pracy, czas wolny oraz wynagrodzenie.

Etap 3: frustracja

Jest wynikiem doświadczonych rozczarowań zawodowych i niezaspokojenia potrzeb, które pracownik wiązał z pracą. Intensywność frustracji jest proporcjonalna do doświadczonej deprywacji. W tej fazie dochodzi do rozregulowania procesów fizjologicznych i psychicznych, co sprawia, że stres zawodowy zaczyna manifestować się w formie określonych symptomów. Do przejścia do tej fazy i zwiększenia ryzyka całkowitego wypalenia mogą przyczyniać się:

• niska płaca,
• brak wsparcia i pomocy ze strony instytucji,
• niewłaściwa organizacja pracy,
• niedostatki w zarządzaniu,
• brak odpowiedniego wyposażenia.

Etap 4: apatia

Na tym etapie pracownicy zaczynają wykazywać tendencje izolacyjne, wycofując się z aktywności zawodowej zarówno fizycznie, jak i psychicznie. Fizyczne wycofywanie się przybiera formy unikania lub minimalizowania kontaktów zarówno z klientami, jak i współpracownikami. Punkt ciężkości w kontaktach zawodowych przesuwa się z udzielania pomocy na jedynie doglądanie i nadzór. Pojawia się niechęć do bliskich relacji zawodowych, może wzrastać opór przed codziennym chodzeniem do pracy i liczba absencji.

Psychicznie pracownik staje się obojętny wobec spraw zawodowych, pojawia się gotowość do przerzucania winy na otoczenie, utrata pozytywnych uczuć do innych oraz wzrost tendencji do stosowania środków kontroli zamiast komunikacji. W skrajnych przypadkach może dojść do psychicznego odrętwienia i pełnego zobojętnienia na problemy zawodowe i osobiste.

Te etapy stanowią tylko pewien schemat wypalenia zawodowego. Należy pamiętać, że przebieg wypalenia jest indywidualny i może różnić się w zależności od osoby.

Skutki wypalenia zawodowego

Skutki wypalenia zawodowego mają dalekosiężne konsekwencje zarówno dla zdrowia fizycznego i psychicznego pracownika, jak i dla jego życia zawodowego i osobistego.

Personalne

Przewlekłe napięcie, stres i zmęczenie prowadzą do większej sztywności myślenia, automatycznych zachowań oraz tendencji do stereotypowego postrzegania rzeczywistości. Coraz częściej zwraca się uwagę na powiązania między wypaleniem a uzależnieniami od środków psychoaktywnych, co dodatkowo komplikuje sytuację osób dotkniętych tym problemem.

Osoby doświadczające wypalenia często wykazują objawy takie jak niepokój, zwiększenie częstotliwości epizodów depresyjnych, lękliwość, poczucie osaczenia czy „przegrania życia". Towarzyszy im także koncentracja na sobie, co paradoksalnie idzie w parze z obniżoną samooceną, poczuciem winy i brakiem akceptacji dla swojego wizerunku.

Społeczne

W kontekście zawodowym pracownicy w zaawansowanym stadium wypalenia często wycofują się z aktywności i pełnionych ról, decydując się na absencję lub skracanie czasu pracy. W skrajnych przypadkach mogą wykazywać gotowość do porzucenia stanowiska.

Wpływ wypalenia zawodowego nie ogranicza się jedynie do sfery zawodowej. Ma ono również znaczący wpływ na życie osobiste i rodzinne pracowników. Osoby dotknięte wypaleniem stają się bardziej drażliwe, konfliktowe i wyczerpane, co negatywnie wpływa na relacje z bliskimi, którzy stają się celem tzw. odreagowywania stresu. W rezultacie u osób wypalonych dochodzi do spadku empatii, pojawia się emocjonalny chłód, surowość czy podejrzliwość, która często wiąże się z nasileniem mechanizmu projekcji.

Wypalenie zawodowe – jak sobie z tym radzić?

Zmęczenie psychiczne pracą to zjawisko, które wymaga zrozumienia i odpowiednich działań, aby skutecznie sobie z nim radzić. Kluczowym elementem prewencji wypalenia zawodowego jest właściwe dopasowanie między zdolnościami i potrzebami pracownika a specyfiką jego stanowiska.

Działania pomocowe i terapeutyczne są niezbędne, aby pracownik mógł efektywnie zarządzać stresem i przeciwdziałać wypaleniu. W ramach profilaktyki warto stosować strategie, które polegają na wzmacnianiu zasobów:

• przygotowanie do roli zawodowej (np. przez szkolenia),
• rozwijanie umiejętności społecznych (przez tworzenie atmosfery pozwalającej na otwartą komunikację dopasowaną do potrzeb pracownika),
• radzenie sobie z emocjami (np. poprzez terapie),
• a także na okazywaniu empatii w stosunku do współpracowników i pacjentów czy klientów. Te działania mogą pomóc w budowaniu odporności psychicznej i lepszym radzeniu sobie z wymaganiami zawodowymi.

Wypalenie zawodowe charakteryzuje się znacznym obniżeniem poziomu energii, negatywnymi emocjami oraz trudnościami w regeneracji po odpoczynku. Dlatego standardowe metody radzenia sobie ze zmęczeniem mogą okazać się niewystarczające. Konieczne jest wypracowanie nowych wzorców funkcjonowania. W przypadku głębokiego wypalenia zmiana pracy może być niezbędnym krokiem do odzyskania równowagi psychofizycznej i komfortu życia pracownika.