Syndrom wtórnego wypalenia zawodowego

Obecnie, bardziej niż kiedykolwiek, relacje interpersonalne w miejscu pracy są najbardziej obciążającym czynnikiem przyczyniającym się do wypalenia zawodowego. Spojrzenie z perspektywy pracownika oraz z perspektywy obserwatora zaangażowanego, takiego jak odbiorca usług czy współpracownik, oraz ustalenie ich wzajemnych relacji, wydaje się kluczowym krokiem do rozpoznania także efektu, który nazywamy syndromem wtórnego wypalenia zawodowego.

Co to jest syndrom wtórnego wypalenia zawodowego?

Syndrom wtórnego wypalenia to rodzaj "zarażania się" objawami wypalenia zawodowego wynikającego ze współpracy z osobą, która już przechodzi wypalenie. Jednym z głównych objawów wypalenia jest depersonalizacja, czyli traktowanie innych w sposób bezosobowy i tworzenie dystansu psychicznego wobec współpracowników. Praca z takimi osobami może prowadzić negatywnych uczuć, frustracji i stresu, a długotrwały kontakt z takimi osobami może prowadzić do rozczarowania, które staje się podstawą do rozwoju wypalenia u innych. Badania wskazują, że osoby wypalone wywołują w otoczeniu niechęć, gniew, a nawet strach, co obniża jakość pracy i motywację całego zespołu. Negatywne emocje, spadek jakości wykonywania zadań oraz naśladowanie zachowań osób wypalonych to szczególnie niebezpieczne skutki takiej współpracy.

Syndrom (wtórnego) wypalenia zawodowego a badania naukowe

Wypalenie zawodowe jako przedmiot badań naukowych jest obecne w dyskursie od 50 lat i jest uznawane za istotny problem społeczny. Choć określenie "wtórne wypalenie zawodowe" nie zawsze pojawia się w tekście, literatura wskazuje na strefę relacji interpersonalnych jako jedną z tych, które powinny podlegać badaniu podczas obserwacji tego zjawiska. Przykładowo Maslach w Historical and conceptual development of burnout (1993) zauważa, że wypalenie zawodowe, podobnie jak ekstremalny stres, jest często rozpatrywane nie tylko jako indywidualne doświadczenie, ale także w kontekście relacji międzyludzkich.

Pełne spektrum wypalenia zawodowego obejmuje różnorodne objawy, które dotykają sfery:

• emocjonalnej,
• poznawczej,
• fizycznej,
• behawioralnej,
• motywacyjnej,

prowadząc do zaburzeń funkcjonowania na poziomie jednostki, relacji interpersonalnych, a także w kontekście organizacyjnym i zawodowym. W przeciwieństwie do innych negatywnych stanów, takich jak depresja czy wyczerpanie, wypalenie zawodowe początkowo manifestuje się wyłącznie w środowisku pracy. W ostatniej dekadzie badań podejmowane są jednak próby rozszerzenia tego pojęcia na codzienne sytuacje życiowe, które skutkują podobnymi objawami. Także z tego względu kluczowe jest zrozumienie syndromu wtórnego wypalenia zawodowego – z perspektywy osoby doświadczającej wypalenia oraz zaangażowanego obserwatora. Poznanie ich wzajemnych relacji i wpływu na otoczenie pozwoli na lepszą identyfikację problemu, a rozróżnienie osób wypalonych i wtórnie "zarażonych" wypaleniem pozwoli na opracowanie reakcji i szybsze rozwiązywanie związanych z tym problemów.

Z czego bierze się syndrom wtórnego wypalenia zawodowego?

Najpowszechniejszą tezą jest to, że przyczyną syndromu jest bliska współpraca z osobami wypalonymi zawodowo. Ciągły kontakt z nimi powoduje długotrwałe negatywne odczucia, pogarszające tzw. klimat organizacji i podnoszące poziom stresu doświadczanego przez współpracowników. W tej sytuacji dochodzi do pogorszenia się stanu zdrowia osób z bezpośredniego otoczenia zawodowego osoby wypalonej.

Z perspektywy współpracujących z osobą przechodzącą przez wypalenie zawodowe, kontakt z nią generuje negatywne odczucia wynikające np.:

• ze zmęczenia, braku cierpliwości i zrozumienia ze strony osoby wypalonej,
• z przesadnych oczekiwań pod adresem współpracowników,
• ze złej, napiętej atmosfery,
• z braku szacunku,
• z poczucia braku zainteresowania współpracą ze strony osoby wypalonej,
• równocześnie z wrażenia „szukania dziury w całym” oraz poczucia, że osoby dotknięte wypaleniem same nie potrafią przekazać konstruktywnej krytyki czy wyrazić tego, co im nie odpowiada w działaniach współpracowników.

W rezultacie pracownik w odpowiedzi na pogarszający się klimat i relacje interpersonalną z osobą wypaloną dąży do redukcji stresorów – stosując te same lub bardzo podobne odruchy obronne, które stosuje osoba wypalona.

Czym objawia się syndrom wtórnego wypalenia zawodowego?

Syndrom ten objawia się podobnie jak pierwotne wypalenie zawodowe. Do jego objawów należy:

• przewlekły stres, zmęczenie,
• brak satysfakcji z pracy,
• frustracja i niepewność,
• wrażenie – często prawdziwe – pogorszenia się atmosfery w miejscu pracy,
• niechęć do kontaktów, w szczególności z osobą wypaloną, odczuwanie gniewu i złości na współpracownika,

ale także mniej typowe zachowania. Są to często odruchy obronne, można je zakwalifikować już jako sposoby radzenia sobie z koniecznością przebywania w tym samym środowisku, co osoba wypalona. Są to na przykład:

• skracanie kontaktów ze współpracownikami do minimum,
• odpowiedź tymi samymi działaniami, co osoba wypalona – depersonalizacją, dystansem emocjonalnym, brakiem zaangażowania, cynizmem,
• zdenerwowanie, ale też poczucie bezsilności, potrzeba ucieczki od problemu.

Wypalenie zawodowe i wtórne wypalenie – jak im zapobiegać?

Do przyczyn wypalenia zawodowego należą nadmierny stres i problemy interpersonalne. Teoria dotycząca syndromu zaprezentowana przez C. Maslach przedstawiała wypalenie jako wpływające negatywnie na życie przez trzy kluczowe zjawiska:

• obniżenie satysfakcji z pracy,
• depersonalizację współpracowników,
• emocjonalne wyczerpanie.
• Ze względu na dwa ostatnie, osoba wypalona staje się źródłem tych samych czynników, które wcześniej doprowadziły do jej wypalenia. Staje się osobą trudną w kontaktach, nieposiadającą zasobów emocjonalnych, które pozwalałyby na konstruktywną współpracę.

Obecnie oprócz terapii nakierowanych na znalezienie rozwiązań (nurt TSR) jako jedyny sposób przeciwdziałania wypaleniu oraz wtórnemu wypaleniu zawodowemu wskazuje się identyfikację i redukcję obciążeń interpersonalnych w miejscu pracy. Mogą to być np.:

• zmiana komunikacji wewnątrz zespołu,
• zwiększenie pozytywnego feedbacku oraz możliwość konsultacji w trakcie wykonywania zadań,
• nauka rozwiązywania konfliktów interpersonalnych (tu również jest ważna rola przełożonego jako potencjalnego mediatora),
• podtrzymywanie i zachęcanie do wzajemnego wspierania, które nie dopuści do niekontrolowanego nagromadzenia stresu.